Χριστούγεννα. Σαν σήμερα, σύμφωνα με την παράδοση, γεννήθηκε ο Ιησούς Χριστός. Είναι, όμως, έτσι; Υπάρχουν στοιχεία που να αναφέρουν την 25η Δεκεμβρίου ως ημέρα γέννησης ή απλά είναι μια ημερομηνία που εξυπηρετούσε;
Πότε γεννήθηκε ο Ιησούς Χριστός; Το έτος Μηδέν ή το 4 μ.Χ.; Γεννήθηκε, μια ημέρα σαν σήμερα, την 25η Δεκεμβρίου ή κάπου στα μέσα Φθινοπώρου; Μη βιαστείτε να απαντήσετε. Πουθενά δεν αναφέρεται πως τη συγκεκριμένη ημερομηνία (ή έστω κάποια άλλη), γεννήθηκε σίγουρα ο Χριστός. Όσο και αν ακούγεται περίεργο ή οξύμωρο για να καταλήξουμε να γιορτάζουμε τη σημερινή ημέρα έβαλε το «χεράκι» της (και εδώ) η πολιτική.
Οι Ευαγγελιστές Λουκάς και Ματθαίος και ο Ηρώδης
Όπως σημειώνει σε αναλυτικό του δημοσίευμα ο Νίκος Δεμισιώτης στο Reader.gr, ένας από τους τρόπους που υπάρχουν για να βρει κάποιος το πότε γεννήθηκε ο Ιησούς Χριστός είναι να μελετήσει το τέλος της ζωής του βασιλιά Ηρώδη. Ερευνητές και ιστορικοί έχουν ως σημείο αναφοράς τη «Σφαγή των Νηπίων». Η ιστορία γνωστή. Ο Ηρώδης όταν μαθαίνει για τη γέννηση του Μεσσία, φοβάται για το θρόνο του και διατάσσει τη σφαγή όλων των αρσενικών βρεφών που ζούσαν στη Βηθλεέμ και ήταν κάτω από 2 ετών.
Αυτό το γεγονός (υποτίθεται) πως έγινε λίγο πριν το θάνατο του ίδιου του Ηρώδη. Σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς, που «πατάνε» πάνω στο ρωμαϊκο ημερολόγιο, ο Ηρώδης άφησε τον μάταιο τούτο κόσμο το 4 π.Χ. Ωστόσο πολλοί ιστορικοί διαφωνούν τόσο σχετικά με την ημερομηνία θανάτου του Ηρώδη όσο και για το αν η ίδια η μαζική παιδοκτονία που περιγράφεται στη Βίβλο ότι διέταξε αποτελεί πραγματικό γεγονός. Σε βιβλίο του, ο μελετητής και συγγραφέας Ρέζα Ασλάν έγραψε ότι η σφαγή του Ηρώδη ήταν «ένα γεγονός για το οποίο δεν υπάρχουν στοιχεία».
Εκ των τεσσάρων Ευαγγελιστών μόνο ο Λουκάς και ο Ματθαίος αρχίζουν τις αφηγήσεις τους από τη Γέννηση του Ιησού. Οι δύο αυτές περιγραφές φέρονται να συμπληρώνουν η μία την άλλη. Ενώ πληρέστερη φέρεται του Λουκά. Από τον συνδυασμό των παραπάνω και άλλων πηγών, το ιστορικό έχει ως εξής:
Επί Ρωμαίου Αυτοκράτορα Οκταβιανού Αυγούστου και Ηγεμόνα Κυρήνιου της Συρίας, διατάχθηκε απογραφή πληθυσμού σε όλη την Αυτοκρατορία. Άγγελος Κυρίου επισκέφθηκε τον Ιωσήφ και τον ενημέρωσε για τη Θεία Γέννηση του Θεανθρώπου εκ της Παρθένου Μαρίας (Ματθαίος Α’ 20).
Τότε ο Ιωσήφ παρέλαβε την Μαρία και από την Ναζαρέτ ήλθαν στη Βηθλεέμ (της Ιουδαίας) που Βασιλεύς της περιοχής ήταν ο Ηρώδης ο Μέγας όπου και γεννήθηκε ο Ιησούς Χριστός (Ματθ. Β’ 1, – Λουκ. Β’ 4-7). Άγγελος Κυρίου εμφανίζεται σε ποιμένες αγγέλλοντας το χαρμόσυνο γεγονός ενώ πλήθος αγγέλων ψάλλουν «Δόξα εν υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνη εν ανθρώποις ευδοκία» (Λουκ. Β’ 8-14).
Το «μυστικό» εδώ είναι στην αναφορά του Ματθαίου: «[…] και Ηγεμόνα Κυρήνιου της Συρίας». Αρχαιολόγοι, ιστορικοί και ερευνητές συμφωνούν πως ο Κυρήνιος ήταν διοικητής της Συρίας το 4 μ.Χ.
Ενώ συμβαίνουν αυτά άστρο φωτεινό εξ Ανατολής οδηγεί τρεις Μάγους προς τα Ιεροσόλυμα που μετά συνάντηση με τον Βασιλέα Ηρώδη συνεχίζουν και φθάνουν στη Βηθλεέμ όπου μαζί με τους βοσκούς προσκυνούν τον Θεάνθρωπο προσφέροντας Χρυσόν Λίβανο και Σμύρνα. (Ματθ. Β’ 2-12).
Εύκολα, λοιπόν, διαπιστώνει κανείς πως πουθενά δεν υπάρχει αναφορά σε ημερομηνία. Από τα συμφραζόμενα μόνο μπορεί κάποιος να βγάλει μια άκρη. Υπήρξαν και υπάρχουν αρκετοί που τοποθετούν τα Χριστούγεννα στην άνοιξη! Ο Απόστολος Λουκάς, μάλιστα, χωρίς να αναφέρει ημέρα και μήνα, γράφει πως ο Χριστός γεννήθηκε τη χρονιά τής πρώτης απογραφής πληθυσμών, που είχε διατάξει ο Οκταβιανός Αύγουστος, όταν διοικητής τής Συρίας ήταν ο Κυρήνιος (Λκ, β’, 1-3). Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι δεν μπορεί να γίνει απογραφή το χειμώνα, διότι ο κόσμος που έπρεπε να ταξιδέψει για να απογραφεί θα δυσκολευόταν από τις καιρικές συνθήκες. Επίσης, τη νύχτα τής Γέννησης, οι βοσκοί αγρυπνούσαν στην ύπαιθρο (Λκ, β’, 8). Αυτό είναι κάτι που δεν μπορείς να κάνεις τον χειμώνα. Άρα ο καιρός ήταν ανοιξιάτικος ή καλοκαιρινός.
Σε ένα άρθρο του 1991 στο Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society ο αστρονόμος Κόλιν Χάμφρεϊς εκτίμησε ότι το «αστέρι» ήταν στην πραγματικότητα ένας αργά κινούμενος κομήτης, τον οποίο Κινέζοι παρατηρητές κατέγραψαν το 5 προ Χριστού. Ωστόσο, η θεωρία του Χάμφρεϊς έχει έκτοτε καταρριφθεί.
Τα πρώτα Χριστούγεννα
Και αν για τη χρονολογία γέννησης φαίνεται πως μέσα από «δαιδαλώδεις» διαδρομές καταλήγουμε «μετά κόπων και βασάνων» σε ένα συμπέρασμα (μάλλον) σχετικά ασφαλές, για την ημερομηνία τα πράγματα είναι πολύ πιο απλά εξαιτίας της… πολιτικής!
Τα πρώτα Χριστούγεννα στις 25 Δεκεμβρίου γιορτάστηκαν το 336 μΧ στη Ρώμη. Ο κύριος λόγος που έκανε την Εκκλησία να προσδιορίσει τον εορτασμό τους τη συγκεκριμένη ημερομηνία είναι η προσπάθεια των Πατέρων, όπως, άλλωστε, αναφέρει ο Πάπας Γρηγόριος Α΄, «να μετατραπούν βαθμιαίως οι γιορτές των εθνικών (δηλαδή των πιστών της παλαιάς θρησκείας) σε Χριστιανικές». Και αφού η 25η Δεκεμβρίου ήταν για τη Ρώμη η κεντρική εορτή των Σατουρναλίων και της γέννησης του «αήττητου ηλίου», η γνωστή ως «Dies Natalis Invicti Solis» δηλαδή Ημέρα Γέννησης του Ανίκητου Ήλιου που αργότερα ταυτίστηκε με τον εορτασμό του θεού Μίθρα, κρίθηκε πως είναι μια καλή ημερομηνία για να εορτάζονται τα Χριστούγεννα.
Το «Γενέθλιον» είχε συνδυαστεί με τη χειμερινή τροπή του ήλιου που στις 25 Δεκεμβρίου αρχίζει να κερδίζει έδαφος και να στέκεται περισσότερο στο Ουράνιο στερέωμα. Αυτή ήταν ημέρα χαράς για τους Ρωμαίους διότι έφευγε το σκοτάδι και ερχόταν το φως. Μεγάλες οι γιορτές που στήνονταν και ο κόσμος συμμετείχε με χαρά. Ότι και να έλεγαν στους πιστούς χριστιανούς οι Πατέρες της Εκκλησίας, εκείνοι συνέχισαν να συμμετέχουν στη γιορτή του «ανίκητου ήλιου». Και κάπως έτσι, αφού είδαν και απόειδαν, οι Πατέρες «τοποθέτησαν» στην 25η Δεκεμβρίου και την ημέρα της Γέννησης του Χριστού η οποία, σταδιακά, επικράτησε, επίσης ως μέρα μεγάλης χαράς.
Και να φανταστεί κανείς πως η Εκκλησία, κατά τούς τρεις πρώτους αιώνες ζωής της, συνήθιζε να γιορτάζει μόνο την κοίμηση των Αγίων της – ακόμη και τού ίδιου τού Ιησού Χριστού – ως πραγματική γενέθλιο ημέρα. Η ημερομηνία φυσικής γέννησης (dies natalis) δεν είχε καμία ιδιαίτερη σημασία για τούς πρώτους χριστιανούς.
Πριν την επίσημη Εκκλησία, η αίρεση των Γνωστικών είχε αρχίσει να γιορτάζει τη Γέννηση τού Χριστού στις 6 Ιανουαρίου, σε μια γιορτή με το όνομα «Επιφάνεια». Αυτή η γιορτή όμως, δεν είχε σχέση με τη φυσική γέννηση τού Χριστού, αλλά με την «εν Ιορδάνη γέννηση», κατά την οποία πίστευαν ότι η Θεότητα εισήλθε στον άνθρωπο Ιησού. Σύμφωνα με την πίστη των Γνωστικών, ο Ιησούς γεννήθηκε μόνο με ανθρώπινη φύση και κατά τη Βάπτιση έγινε και Θεός.
Επί Πάπα Ιουλίου Α’ (336-332), τα Χριστούγεννα σταμάτησαν να γιορτάζονται μαζί με τα Θεοφάνια και θεσπίσθηκε ως επέτειος η 25η Δεκεμβρίου. Ο εορτασμός της Γεννήσεως στις 25 Δεκεμβρίου πέρασε και από τη Δύση στην Ανατολή το 376 μ.Χ. Η παράδοση θεωρεί ότι εκείνη τη χρονιά έγινε η αρχαιότερη ομιλία για τη γιορτή των Χριστουγέννων εκφωνήθηκε από τον Μεγάλο Βασίλειο στην Καισαρεία της Καππαδοκίας. Το 386 μ.Χ., ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος παρότρυνε την Εκκλησία της Αντιόχειας να συμφωνήσει στην 25η Δεκεμβρίου ως ημέρα εορτασμού της Γέννησης. Πολύ αργότερα, το 529 μ.Χ., ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός απαγόρευσε την εργασία και τα δημόσια έργα κατά τη διάρκεια των Χριστουγέννων και τα ανακήρυξε δημόσια αργία. Ως το 1.100 μ.Χ., καθώς είχε επεκταθεί η δράση των ιεραποστολών στις παγανιστικές ευρωπαϊκές φυλές, όλα τα έθνη της Ευρώπης γιόρταζαν τα Χριστούγεννα.