Ο διάσημος Ψυχίατρος, Ψυχοθεραπευτής και συγγραφέας Ίρβιν Γιάλομ, σε μία αποκλειστική συνέντευξη στον Ψυχολόγο Χάρη Πίσχο για το Psychologynow.gr.
Ο Ίρβιν Γιάλομ δε χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις σε εμάς τους Έλληνες. Τον έχουμε γνωρίσει και τον έχουμε αγαπήσει μέσα από τα βιβλία του, στα οποία παρουσιάζει τη ψυχοθεραπευτική διαδικασία μέσα από ένα λογοτεχνικό, μυθιστορηματικό ύφος, που κερδίζει τους αναγνώστες του. Ομότιμος καθηγητής Ψυχιατρικής στο Stanford University, με εξαιρετικά πλούσια εμπειρία στην ψυχοθεραπεία, συγγραφέας ακαδημαϊκών συγγραμάτων που διδάσκονται σε πολλά πανεπιστήμια του κόσμου και συγγραφέας πολλών bestseller βιβλίων.
Όσες φορές τον έχω ακούσει, είτε ζωντανά όταν είχε επισκεφθεί την Ελλάδα πριν μερικά χρόνια, είτε μέσω Skype σε πρόσφατη εκδήλωση με αφορμή την ταινία για τη ζωή του, πάντα βρίσκει τον τρόπο να σμιλεύει τις ψυχές των ανθρώπων, με την υπαρξιακή του προσέγγιση, με το υπομονετικό του ύφος, με το εστιασμένο βλέμμα του και να δίνει ένα διαφορετικό νόημα στις σκέψεις και στα συναισθήματα των ανθρώπων.
Ομολογουμένως, η χαρά μου όταν διάβασα την θετική του απάντηση για την παραχώρηση της συνέντευξης ήταν πολύ μεγάλη, όπως και η ευθύνη στη συνέχεια να προσπαθήσω να αποδώσω όσο γίνεται πιο ολοκληρωμένα, τη συζήτησή μας.
Η συνέντευξη κράτησε ακριβώς 30 λεπτά, στην οποία μίλησε για τη ζωή του, τις σχέσεις, την Ελλάδα, τον έρωτα και για το βαθύτερο υπαρξιακό νόημα στη ζωή και στην ψυχοθεραπεία. Με εντυπωσίασε το γεγονός ότι ήταν πολύ ανοικτός, δεκτικός σε οποιοδήποτε ερώτημα τέθηκε, ευγενικός, προσιτός, ευθύς και αυτο-αποκαλυπτικός. Είναι μεγάλη προσωπική τιμή και μεγάλη αναγνώριση για το Psychologynow.gr, η συνέντευξη που μας παραχώρησε ο Καθηγητής Ίρβιν Γιάλομ.
Xάρης Πίσχος: Αρχικώς να σας ευχαριστήσω θερμά για την παραχώρηση της συνέντευξης. Γνωρίζω ότι είστε πολυάσχολος, όπως γνωρίζω φυσικά και τη μεγάλη αναγνωρισιμότητα που έχετε στην Ελλάδα.
Ίρβιν Γιάλομ: Αυτήν την περίοδο γράφω μία αυτοβιογραφία, για την ακρίβεια βρίσκομαι σχεδόν στη μέση για την ολοκλήρωσή της και έχω γράψει ένα κεφάλαιο με τίτλο «Γίνομαι Έλληνας», όπου και περιγράφω όλα τα ταξίδια που έχω κάνει στην Ελλάδα, καθώς και την φανταστική αποδοχή που έχω. Η Ελλάδα έχει διαβάσει περισσότερα βιβλία μου από άλλες χώρες με πληθυσμό 20 φορές μεγαλύτερο από την Ελλάδα, οπότε νιώθω ότι υπάρχει μία ιδιαίτερη σύνδεση μεταξύ εμένα και της Ελλάδας.
ΧΠ: Τι είναι αυτό που σας δίνει νόημα και έμπνευση να συνεχίζετε καθημερινά το έργο σας;
ΙΓ:Δεν το σκέφτομαι ιδιαίτερα, γίνεται αυτόματα. Ίσως το βασικότερο σημείο είναι ότι δεν σκέφτομαι αυτό που κάνω, μου βγαίνει φυσικά και κάνω αυτό που αγαπάω. Πάντα με ευχαριστούσε να γράφω και ήταν διασκέδαση για εμένα. Στην αρχή έγραφα για το παιδί και την εφηβεία, αλλά στη συνέχεια ξεκίνησα να γράφω επιστημονικά άρθρα, γιατί πρέπει να το κάνεις αυτό αν εργάζεσαι σε ένα αμερικανικό πανεπιστήμιο και θέλεις να προαχθείς σε αυτό. Αργότερα, άρχισα να βγάζω τη λογοτεχνική μου φωνή προς τα έξω που ήταν έκπληξη ακόμα και για μένα τον ίδιο, αλλά τελικά αποδείχτηκε ότι μπορούσα να γράψω για πράγματα και είχα την ικανότητα να το κάνω.
Από τότε αφιερώνω τη μισή μου ημέρα στη συγγραφή. Ακόμα και σήμερα, στα 80 μου, γράφω κάθε ημέρα, κάθε πρωί, συνήθως 7 ημέρες την εβδομάδα και τα απογεύματα βλέπω θεραπευόμενους. Μου αρέσει αυτό που κάνω, το αγαπάω και δεν το βλέπω σαν αγγαρεία. Αν το έβλεπα έτσι, θα το είχα σταματήσει καιρό πριν.
ΧΠ: Όταν η μόνη εγγύηση που έχουμε στη ζωή, όπως λέτε, είναι ο πόνος και η αντιμετώπιση των δυσκολιών, πώς μπορούμε να βρούμε τη χαρά και να τη διατηρήσουμε;
ΙΓ: Ίσως να μπορούμε να δώσουμε μία διαφορετική απάντηση σε αυτή την ερώτηση. Γνωρίζοντας ότι υπάρχει αρκετός πόνος, πρέπει να απολαύσουμε τη ζωή με αυτά που μας δίνει, να απολαμβάνουμε τη ζωή μας ακόμα και στα γεράματα μας.
Μόλις τελείωσα να ξαναδιαβάζω, μάλλον να ακούω, την περιγραφή του βιβλίου μου «Η Μάνα και το νόημα της ζωής» και υπάρχει εκεί μία ιστορία «Η κατάρα της Ουγγαρέζικης γάτας». Σε αυτή την ιστορία ένας θεραπευτής προσπαθεί να προσφέρει θεραπευτική βοηθεια σε μία γάτα που μιλάει, είναι μια φανταστική ιστορία. Μία συμβουλή που της δίνει, καθώς ο γάτος είναι εκνευρισμένος γιατί φτάνει στο τέλος της 9ης ζωής του και πλησιάζει το τέλος της, αλλά παρ΄όλα αυτά δεν κάνει τίποτα, κάθεται και περιμένει. Βασανίζει ένα συγκεκριμένο πρόσωπο και μεταξύ των μηνών που δεν βλέπει αυτό το πρόσωπο, απλά περιμένει.
Ο θεραπευτής λοιπόν συμπονεί το γάτο και λέγοντάς του: «Σου έχει απομείνει μόνο μία ζωή, όπως και εμείς οι άνθρωποι έχουμε μόνο μία ζωή» και ο γάτος μένει έκπληκτος που εμείς έχουμε μόνο μία ζωή ενώ αυτός έχει 9 και έτσι αρχίζει να νιώθει λύπη για εμάς και λιγότερο εχθρικά για αυτόν τον άνθρωπο γιατί έχει μόνο μία ζωή.
Ο θεραπευτής όμως του λέει: «Δεν ζεις τη ζωή σου, δεν κάνεις τίποτα απλά κάθεσαι και περιμένεις». Υπάρχει ένα μάθημα που μαθαίνουμε μέσα από αυτό και αυτό είναι ότι όσο περισσότερη αβίωτη ζωή έχουμε μέσα μας, όσο θα φτάνουμε προς το τέλος της, τόσο περισσότερο θα νιώθουμε λύπη και δυστυχία και περισσότερο φόβο.
Νομίζω ότι θα πρέπει να ζούμε τη ζωή μας χωρίς να νιώθουμε ότι δεν την έχουμε ζήσει. Αυτός είναι και είναι ο δικός μου στόχος, αυτή είναι η αλήθεια μου. Δε έχω ζωή που δεν έχω ζήσει. Κάνω αυτό που θέλω. Αγαπώ τη συγγραφή και είμαι αρκετά ευτυχισμένος που έχω δίπλα μου τη γυναίκα μου από τότε που ήμουν μικρό παιδί και νιώθω τυχερός που έχω τα παιδιά μου.
Οι άνθρωποι που δεν προσπάθησαν να κάνουν πράγματα στη ζωή τους, είναι αυτοί που φοβούνται περισσότερο ότι θα πεθάνουν.
ΧΠ: Η χαρά είναι συνυφασμένη με την παιδικότητα. Υπάρχει άραγε τρόπος για έναν ενήλικο να βρει την ισορροπία μεταξύ της αίσθησης της παιδικότητας και της ωριμότητας, αναζητώντας τη χαρά;
ΙΓ: Φυσικά! Η παιδικότητα, όπως ξέρετε, δεν είναι απαραίτητα μόνο χαρά, περιέχει και λύπη. Υπάρχει όμως η ευχαρίστηση της αθωότητας στην παιδικότητα που όλοι αγαπάμε, όπως όταν παίζουμε παιχνίδια.
Όταν πηγαίνουμε ταξίδια με την οικογένειά μου παίζουμε διάφορα παιχνίδια όπως χαρτιά, σκάκι, πινγκ πονγκ, απολαμβάνουμε κάθε στιγμή χαράς. Έτσι πιστεύω ότι θα ήταν καλό να επανα-αιχμαλωτίσουμε εκ νέου τη χαρά που βρίσκεται στην παιδικότητα. Μου αρέσει να βρίσκομαι σε καταστάσεις όπου έχω παιχνιδιάρικη διάθεση, παίζοντας σκάκι και άλλα παιχνίδια. Οπότε, ναι λοιπόν, η αθωότητα της παιδικότητας είναι υπέροχο να ξανα-αποκτηθεί.
ΧΠ: Ώστε λοιπόν θα μας συμβουλεύατε να διατηρήσουμε μέσα μας κάποια στοιχεία του συναισθήματος που κρύβει η παιδικότητα;
ΙΓ: Απολύτως! Σας συμβουλεύω να το κάνετε! Προσπαθώ να το κάνω και στη δική μου ζωή όσο περισσότερο μπορώ, όπως το ότι ακόμη παίρνω μεγάλη ευχαρίστηση με το να κάνω ποδήλατο, κάθε μέρα.
Μία φορά που ήρθαμε στην Ελλάδα με τη γυναίκα μου και αφού προσγειωθήκαμε στην Αθήνα, κάναμε ένα ταξίδι δύο εβδομάδων στην Πελοπόννησο. Τότε κάτι παράξενο συνέβη σε εμάς και οι αποσκευές μας δεν έφτασαν ποτέ. Και έπρεπε να περάσουμε 15 ημέρες στην Πελοπόννησο χωρίς, σχεδόν, τίποτα! Σταματήσαμε σε κάποιο μαγαζί, πήρα ένα ζευγάρι κάλτσες και άλλα πράγματα, όμως δεν είχαμε τις αποσκευές μας. Κουβαλούσαμε μόνο τα βιβλία μας – Πέντε ημέρες ήταν το ταξίδι όπως μου κάνει σήμα η γυναίκα μου. Κι όμως, αυτό το 5ημερο ταξίδι, ήταν υπέροχο χωρίς να έχουμε καθόλου υπάρχοντα, σαν παιδιά!
Και στο τέλος του ταξιδιού δεν μπορούσαμε να σταματήσουμε να χαμογελάμε βλέποντας όλους τους άλλους ταξιδιώτες να κουβαλάνε τεράστιες βαλίτσες, να μπαίνουν με αυτές στα λεωφορεία, ενώ εμείς δεν είχαμε τίποτα, περπατούσαμε ανέμελοι όπως τα παιδιά. Ήταν πραγματικά 5 υπέροχες ημέρες για εμάς. Μάθαμε κάτι από αυτή την εμπειρία αλλά μάλλον δεν μάθαμε αρκετά αφού συνεχίσαμε να μεταφέρουμε βαλίτσες και στα επόμενα ταξίδια μας.
ΧΠ: Ο έρωτας που τόσο αναζητούμε στη ζωή μας και επενδύουμε σε εκείνον, είναι ένα συναίσθημα που διαρκεί; Γιατί νιώθουμε την ανάγκη να εξιδανικεύουμε τόσο πολύ αυτό το συναίσθημα στη ζωή μας;
ΙΓ: Η ιδέα της ρομαντικής αγάπης είναι ένα υπέροχο συναίσθημα, σε διαπερνά και όλοι ξετρελαινόμαστε όταν μας συμβαίνει. Αλλά σε αυτή τη μορφή, που είναι ανάλαφρη σαν το φτερό και που πάντα έχουμε την τάση να εξιδανικεύουμε τον άλλον, τον βλέπουμε από μη πραγματικές απόψεις, κατά κάποιο τρόπο, και ξεχνάμε ο,τιδήποτε άλλο εκτός από αυτό το πρόσωπο που λατρεύουμε.
Αυτό το είδος έρωτα δεν παραμένει, είναι ένα αρχικό στάδιο της αγάπης που δεν διατηρείται. Μπορούμε να το μεταβολίσουμε σε κάτι που είναι περισσότερο βιώσιμο και πιο πραγματικό, ώστε να βλέπουμε πραγματικά ποιο είναι το άλλο πρόσωπο και να νιώθουμε τα συναισθήματά του.
Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να είμαστε τυχεροί και να παραμείνουμε με αυτό το άτομο που κάποτε είχαμε μια μεγάλη ρομαντική αγάπη μαζί του και να διαμορφώσουμε μία πιο βαθιά και ώριμη αγάπη. Εγώ είμαι αρκετά τυχερός που το έχω βιώσει αυτό, γιατί γνώρισα τη γυναίκα μου όταν ήμουν 15 ετών και υπήρχε αρκετή ρομαντική αγάπη τότε. Κάθε ημέρα όμως το βλέπω με πολλούς διαφορετικούς τρόπους και κάθε μέρα της ζωής μου που περνώ μαζί της, βλέπω ποια πραγματικά είναι.
Το βιβλίο «Ο δήμιος του έρωτα» κατά κάποιο τρόπο αναφέρει ότι υπάρχουν αρκετά εμπόδια, που μπαίνουν στη μέση της ζωής σου αν συνεχίζεις να βλέπεις αυτό το άτομο με ένα φανταστικό, ρομαντικό τρόπο, γιατί δεν βλέπεις πραγματικά ποιος είναι αυτός ο άνθρωπος και έτσι δεν μπορείς να μείνεις καιρό μαζί του οπότε προχωράς στον επόμενο σύντροφο και στον επόμενο…
ΧΠ: Πώς μπορούν οι άνθρωποι που βιώνουν μία πολύ δύσκολη κοινωνικοοικονομική συνθήκη, όπως εμείς εδώ στην Ελλάδα, να βρουν ένα νέο νόημα στη ζωή τους και να μην παραιτηθούν;
ΙΓ: Δεν μπορώ να βασιστώ στην προσωπική μου εμπειρία για να απαντήσω σε αυτή την ερώτηση, γιατί ποτέ δεν χρειάστηκε να αντιμετωπίσω κάτι παρόμοιο. Βέβαια, τα πρώτα χρόνια της ζωής μου ήταν αρκετά δύσκολα ακόμα και ως έφηβος, αφού οι γονείς μου ήταν πολύ φτωχοί. Ήταν μετανάστες που δεν είχαν χρήματα και αναγκάζονταν να δουλέψουν πολύ σκληρά, αλλά στη διάρκεια της υπόλοιπης ζωής μου δε χρειάστηκε να το αντιμετωπίσω.
Αισθάνομαι ότι οι διαπροσωπικές σχέσεις με άλλους ανθρώπους, όταν έχουμε ενσυναίσθηση για τους άλλους, όταν είναι εκεί για σένα και όταν είμαστε μέλη μίας κοινότητας είναι ιδιαίτερα σημαντικές σε τέτοιες κρίσιμες συνθήκες.
Το χειρότερο θα ήταν να βρίσκεται κάποιος σε μία τέτοια κατάσταση που να συμπεριφέρεται με τέτοιο τρόπο σαν να είναι απολύτως μόνος του. Να υπάρχουν άλλοι άνθρωποι δίπλα του αλλά να μην είναι κανείς μαζί του.
Επομένως, θα δούλευα πολύ σκληρά να διατητηρήσω τους δεσμούς, τις σχέσεις μου, με όλους τους ανθρώπους για τους οποίους νοιάζομαι. Η μεγαλύτερη τραγωδία είναι να είσαι μόνος και αδύναμος σε μία ομάδα, όπως οι πρόσφυγες, φαντάζομαι πόσο οδυνηρό θα είναι για αυτούς.
ΧΠ: Πώς μπορούμε να υποστηρίξουμε θεραπευτικά αυτούς τους ανθρώπους;
ΙΓ: Χρειάζεται να δουλέψουμε στη θεραπεία με αυτό το πρόσωπο για να φέρουμε στην επιφάνεια όλα εκείνα τα πράγματα που είναι σημαντικά για αυτόν. Όταν θρηνήσει για αυτά τα πράγματα που πλέον δεν θα έχει ξανά, αλλά στραφεί σε άλλα πιο σημαντικά πράγματα για αυτόν. Θα πρέπει να επανεξετάσει τους σημαντικούς δεσμούς που έχει με τα άτομα που αγαπά και που είναι κοντά του και αυτά είναι τα πιο σημαντικά πράγματα.
Ορισμένες φορές, το να κοιτάζουμε σε κάποια τραγωδία που συνέβη, μας κάνει να στραφούμε προς εκείνα τα πράγματα που αναδεικνύουν τις μεγαλύτερες αξίες για εμάς.
Και το έχω πει αρκετές φορές αυτό, ακόμα και σε ανθρώπους που πάσχουν από θανατηφόρες ασθένειες, οι οποίοι και υποκύπτουν στην απόλυτη απελπισία, επειδή χάνουν τα πάντα. Όμως, ένας τρόπος για να το δεις αυτό, είναι αυτό που συζητούσαμε προηγούμενως, πόση αβίωτη ζωή βρίσκεται μέσα τους.
Πολλές φορές στη θεραπεία κοιτάμε και κάποιο άλλο στοιχείο που μπορεί να υπάρχει, είναι όλα αυτά για τα οποία έχεις μετανιώσει στη ζωή σου και πώς μέσα στο επόμενο διάστημα, να ζεις τη ζωή σου χωρίς να μετανιώνεις. Αυτό είναι το δικό μου μονοπάτι στο να αντιμετωπίζω τέτοιες καταστάσεις.
ΧΠ: Τι έχετε κερδίσει στη ζωή σας από το θεραπευτικό σας έργο;
ΙΓ: Το θεραπευτικό έργο είναι ένα ταξίδι εσωτερικής ανακάλυψης που δεν έχει τέλος. Όταν δουλεύεις με άλλους ανθρώπους, δουλεύεις επίσης και με τον εαυτό σου. Τα τελευταία 25 χρόνια συμμετέχω σε μία θεραπευτική ομάδα, χωρίς αρχηγό, μαζί με άλλους 10 θεραπευτές. Συναντιόμαστε κάθε 2 εβδομάδες για 1,5 ώρα και μπορώ πάντα να μαθαίνω καινούρια πράγματα για τον εαυτό μου. Η ομάδα αποτελείται από τα ίδια άτομα, κάποιοι πέθαναν, κάποιοι νέοι προστέθηκαν, αλλά εγώ προσωπικά έχω κερδίσει πολλά από αυτή την θεραπεία.
Δεν υπάρχει τέλος στην προσωπική αλλαγή, στην προσωπική ανάπτυξη και σε όλα αυτά που μπορείς να μάθεις για τον εαυτό σου.
Έτσι αυτό που ισχύει για μένα όταν δουλεύω με άλλους ανθρώπους είναι ότι μαθαίνω πολλά για τον εαυτό μου και παίρνω μεγάλη ευχαρίστηση με το να προσφέρω χαρά και σε άλλους ανθρώπους. Είμαι πολύ τυχερός κάθε μέρα να μπορώ να κάνω κάτι για τον θεραπευόμενο, που κάνει καλύτερη τη ζωή του.
ΧΠ: Τί θα συμβουλεύατε τους ψυχοθεραπευτές, μέσα από την πλούσια εμπειρία σας;
ΙΓ: Μία συμβουλή που θα μπορούσα να δώσω είναι να γνωρίζουν ότι ένα από τα μειονεκτήματα του να είσαι ψυχοθεραπευτής είναι κάποιο είδος απομόνωσης, δουλεύεις με θεραπευόμενους όλη μέρα και σου λείπει η επαφή με την κοινότητα. Δουλεύεις σε άλλα κλινικά πλαίσια με φοιτητές, νοσοκόμες και άλλους ανθρώπους, αλλά η δουλειά του ψυχοθεραπευτή μπορεί να είναι ιδιαίτερα μοναχική.
Άρα πιστεύω ότι, είναι ιδιαίτερα σημαντικό για αυτούς να έχουν άλλους συναδέλφους με τους οποίους θα μπορούν να μιλήσουν, όπως εγώ συμμετέχω σε γκρουπ που σας είπα με άλλους θεραπευτές. Υπάρχουν επίσης γκρουπ εποπτείας θεραπευτών στα οποία παρουσιάζονται περιστατικά ασθενών τους, και αυτό είναι ιδιαίτερα συχνό, αλλά εγώ όμως μιλάω για γκρουπ υποστήριξης, όπως αυτό που συμμετέχω και μιλάμε για τους εαυτούς μας, υπάρχει εμπιστευτικότητα και δεν μπορείς να μιλήσεις σε κάνεναν άλλον για αυτά τα θέματα, μπορείς να χρησιμοποιήσεις τις δεξιότητές σου και να δουλέψεις σε δικά σου θέματα.
Κάτι ακόμη σημαντικό, είναι ότι ποτέ δεν σταματάς να μαθαίνεις σε αυτό τον χώρο, μαθαίνεις πολλά μετά την ολοκλήρωση των σπουδών σου, συνεχίζεις και μαθαίνεις μέσα από την εποπτεία, που λαμβάνεις αργότερα από πιο έμπειρους ψυχοθεραπευτές.
Όμως, μη δίνεις τόση σημασία στο γνωσιακό συμπεριφοριστικό μοντέλο, είναι πολύ επιφανειακή μέθοδος και πολύ άσχημος τρόπος να κάνεις θεραπεία. Δεν υπάρχει ουσιαστική τεκμηρίωση για αυτή τη θεραπευτική προσέγγιση, τα αποτελέσματά της είναι εντελώς αβάσιμα, δεν πάνε σε βάθος και δεν έχουν διάρκεια. Νομίζω ότι όλη η ιδέα πίσω από το γνωσιακό συμπεριφοριστικό μοντέλο και την τεκμηρίωσή του, είναι μία απάτη. Υπάρχουν πολλά άρθρα που το υποστηρίζουν και μπορώ να σας στείλω να τα διαβάσετε.
ΧΠ: Τι είναι η ψυχοθεραπεία για εσάς και πώς βοηθά τον θεραπευόμενο;
ΙΓ: Η ψυχοθεραπεία δουλεύει με τρόπους που μπορεί να μη μάθεις ποτέ. Έχω δει θεραπευόμενους να βελτιώνονται αρκετά, αλλά κάποιες από τις αλλαγές αυτές δεν τις μοιράζονται μαζί μου ή δεν μπορούν να τις μοιραστούν γιατί δεν τις έχουν καταλάβει. Μπορεί να προκύπτουν σαν αποτέλεσμα μίας εξομολόγησής τους, είτε επειδή βρέθηκαν με κάποιον που τους σέβεται να μοιραστούν τα βαθύτερα μυστικά τους, τα οποία σέβεται επίσης, είτε μπορεί να συμβαίνουν κάποιες αλλαγές για λόγους που δεν θα μάθουμε ποτέ…
ΧΠ: Ποιο είναι το βαθύτερο νόημα της υπαρξιακής θεραπείας;
ΙΓ: Δεν χρησιμοποιώ τον όρο υπαρξιακή θεραπεία, αν και ξέρω ότι έχω γράψει ένα βιβλίο με αυτό το όνομα, αλλά ποτέ δεν εννοούσα την ύπαρξη μίας ξεχωριστής θεραπευτικής σχολής. Αυτό που εννοώ είναι ότι όλοι οι θεραπευτές πρέπει να έχουν καλή επίγνώση όλων των υπαρξιακών θεμάτων που περιβάλλουν τους θεραπευόμενους τους. Αλλά μπορείς να ερευνήσεις αυτά τα θέματα με ανθρώπους που αντιμετωπίζουν ακόμη και επαγγελματικά προβλήματα, ακόμη και αν δεν είναι άμεσα υπαρξιακά.
Οπότε πιστεύω ότι, όλοι οι θεραπευτές πρέπει να γνωρίζουν τα υπαρξιακά θεματα τα οποία και δεν θα εξαλειφθούν ποτέ γιατί αφορούν στην ύπαρξη του ανθρώπινοου είδους. Πάντα θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε το θάνατο και θέματα που αφορούν σε επιλογές που κάνουμε και να αντιμετωπίζουμε την απομόνωση σε αυτόν τον κόσμο, γιατί ήρθαμε μόνοι στον κόσμο και θα φύγουμε μόνοι.
ΧΠ: Ποια είναι τα ουσιαστικά στοιχεία που χρειάζεται να κρατήσουμε για να δώσουμε νόημα στη ζωή μας;
ΙΓ: Το βασικότερο είναι να έχεις ένα καλό σύντροφο και ένα καλό υποστηρικτικό δίκτυο και προσπαθώ να είμαι πολύ ανοικτός απέναντι σε αυτά. Επιπλέον, συμμετέχω σε διάφορα γκρουπ. Σε ένα από αυτά συναντιόμαστε κάθε μήνα για λίγες ώρες και παρουσιάζουμε περιπτώσεις θεραπευόμενων ο ένας στον άλλον, και σε ένα άλλο είμαι επόπτης και συζητάμε περιστατικά με ειδικούς από τότε που ήταν ακόμα φοιτητές, εδώ και 25 χρόνια.
Υπάρχει και ένα άλλο γκρουπ που είμαστε γιατροί συγγραφείς και συναντιόμαστε μία φορά το μήνα. Πιστεύω ότι όλα αυτά τα γκρουπ είναι πολύ σημαντικά για μένα και ένας θεραπευτής πρέπει να συμμετέχει σε ένα γκρουπ για θεραπευτές. Αυτό θα ήταν το καλύτερο που θα μπορούσε να κάνει.
ΧΠ: Αγαπητέ καθηγητά, σας ευχαριστώ πολύ για το χρόνο και ελπίζω να σας ξαναδούμε σύντομα στην Ελλάδα.
ΙΓ: Σας ευχαριστώ πολύ.