Οι επιστήμονες που επωμίζονται την παγκόσμια προσπάθεια να προληφθούν και να αντιμετωπιστούν εγκαίρως οι νέες πανδημίες είναι ξεκάθαροι: ο Covid-19 δεν θα είναι ο ο τελευταίος ιός που θα μας απασχολήσει και – πιθανότατα – ούτε ο καταστροφικότερος.
Εμπολα, Πανδημία της Γρίπης, Επιδημία του Sars, Γρίπη των Πτηνών και των Χοίρων. Πόσα μάθαμε πραγματικά από την αντιμετώπιση τους;
Οι ιστορικοί του μέλλοντος ίσως έχουν μια απάντηση που θα μας δυσαρεστούσε. Δεν έχουμε – μέχρι τώρα – καταφέρει να λύσουμε επαρκώς την γενεσιουργό αιτία των περισσότερων πανδημικών και επιδημικών μολύνσεων: τη μόλυνση που οι ίδιοι προκαλούμε στο περιβάλλον.
Κινσάσα, Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό – Εμφανίζοντας πρώιμα συμπτώματα αιμορραγικού πυρετού, η ασθενής κάθεται ήσυχα στο κρεβάτι της, καβγαδίζοντας με δύο μικρά παιδιά που ήταν απελπισμένα να «δραπετεύσουν» από το δωμάτιο νοσοκομείου που έμοιαζε σαν κελί στην Ιγκέντε, μια απομακρυσμένη πόλη του Κονγκό.
Περιμένουν τα αποτελέσματα ενός τεστ για τον Εμπολα.
Η ταυτότητα της ασθενούς είναι μυστική, ώστε να προστατευτεί από το να περιθωριοποιηθεί από τους ντόπιους που φοβούνται τη μόλυνση. Τα παιδιά της έχουν ήδη κάνει τεστ, αλλά, προς το παρόν, δεν παρουσιάζουν συμπτώματα.
Υπάρχει ένα εμβόλιο και μια θεραπεία για τον Εμπολα, που έχουν μειώσει τον ρυθμό με τον οποίο σκοτώνει.
Ομως, η ερώτηση στο πίσω μέρος του μυαλού όλων είναι: τι γίνεται αν αυτή η γυναίκα δεν έχει Εμπολα; Τι γίνεται αν, αντιθέτως, είναι η ασθενής μηδέν από μια «Ασθένεια Χ», την πρώτη γνωστή λοίμωξη ενός νέου παθογόνου που θα μπορούσε να μεταδοθεί τόσο γρήγορα όσο ο Covid-19, αλλά έχει θνητότητα αντίστοιχη με αυτή του Εμπολα (50-90%);
Δεν πρόκειται για σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Είναι ένας επιστημονικά τεκμηριωμένος φόβος, βασισμένος σε πραγματικά δεδομένα.
«Ολοι πρέπει να φοβόμαστε», είπε ο γιατρός της ασθενούς, Δρ Ντέιντιν Μπόνκόουλ. «Ο Εμπολα ήταν άγνωστος. Ο Covid ήταν άγνωστος. Πρέπει να φοβόμαστε τις νέες ασθένειες».
Απειλή για την ανθρωπότητα
Η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει έναν άγνωστο αριθμό νέων και δυνητικά θανατηφόρων ιών που προέρχονται από τα τροπικά δάση της Αφρικής, σύμφωνα με τον καθηγητή Ζαν-Ζακ Μουγιέμπε Τάμφουμ, ο οποίος συνέβαλε στην ανακάλυψη του ιού Εμπολα το 1976 και από τότε βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της «μάχης» για την ανακάλυψη νέων παθογόνων.
«Βρισκόμαστε σε έναν κόσμο όπου θα εμφανίζονται νέα παθογόνα», τόνισε στο CNN. «Αυτό αποτελεί απειλή για την ανθρωπότητα».
Ως νεαρός ερευνητής, ο Μουγιέμπε πήρε τα πρώτα δείγματα αίματος από θύματα μιας μυστηριώδους ασθένειας που προκάλεσε αιμορραγίες και σκότωσε περίπου το 88% των ασθενών και το 80% του προσωπικού που εργάζονταν στο Yambuku Mission Hospital, όταν ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά η ασθένεια.
Οι φιάλες αίματος στάλθηκαν στο Βέλγιο και τις ΗΠΑ, όπου οι επιστήμονες βρήκαν έναν ιό σε σχήμα σκουληκιού. Τον ονόμασαν «Εμπολα», λόγω του ποταμιού που βρίσκονταν κοντά στη χώρα όπου παρατηρήθηκε η πρώτη επιδημία του ιού – γνωστή τότε ως Ζαΐρ.
Η αναγνώριση του Εμπολα βασίστηκε σε μια αλυσίδα που συνέδεε τα πιο απομακρυσμένα μέρη των τροπικών δασών της Αφρικής με εργαστήρια υψηλής τεχνολογίας στη Δύση.
Τώρα, η Δύση πρέπει να βασιστεί σε Αφρικανούς επιστήμονες στο Κονγκό για να ενεργήσουν ως «φρουροί» που θα προειδοποιούν για μελλοντικές ασθένειες.
Στην Ινγκέντε, ο φόβος να συναντήσουν έναν νέο, θανατηφόρο ιό παρέμεινε ακόμη και μετά της ανάρρωση της ασθενούς που παρουσίασε συμπτώματα που έμοιαζαν με τον Εμπολα.
Τα δείγματα της στάλθηκαν στο Εθνικό Ινστιτούτο Βιοϊατρικής του Κονγκό στην Κινσάσα, όπου εξετάστηκαν και συγκρίθηκαν με άλλες ασθένειες με παρόμοια συμπτώματα. Ολα επέστρεψαν αρνητικά – η ασθένεια που την επηρέασε παραμένει ένα μυστήριο.
Ο Μπουγιέμπε προειδοποιεί ότι πολλές ακόμη ζωονοσογόνες ασθένειες – εκείνες που μετακινούνται από ζώα σε ανθρώπους – αναμένεται να εμφανιστούν. Πιστεύει επίσης ότι οι μελλοντικές πανδημίες θα μπορούσαν να είναι ακόμη χειρότερες από τον Covid-19.
Η φύση «εκδικείται»
Δεδομένου ότι η πρώτη μόλυνση από ζώο σε άνθρωπο, ο Κίτρινος Πυρετός, εντοπίστηκε το 1901, οι επιστήμονες έχουν βρει τουλάχιστον 200 άλλους ιούς που είναι γνωστό ότι προκαλούν ασθένειες στους ανθρώπους.
Σύμφωνα με έρευνα του Μαρκ Γουλχάουζ, καθηγητή επιδημιολογίας μολυσματικών ασθενειών στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, ανακαλύπτονται περίπου τρία με τέσσερα νέα είδη ιών κάθε χρόνο. Η πλειοψηφία τους προέρχεται από τα ζώα.
Οι ειδικοί λένε ότι ο αυξανόμενος αριθμός αναδυόμενων ιών είναι σε μεγάλο βαθμό το αποτέλεσμα της οικολογικής καταστροφής και του εμπορίου άγριων ζώων.
Καθώς οι φυσικοί τους βιότοποι εξαφανίζονται, ζώα όπως οι αρουραίοι, οι νυχτερίδες και τα έντομα επιβιώνουν εκεί όπου μεγαλύτερα ζώα εξολοθρεύονται. Είναι επίσης σε θέση να ζουν μαζί με τα ανθρώπινα όντα και συχνά μεταφέρουν νέες ασθένειες στον άνθρωπο.
Οι επιστήμονες έχουν συνδέσει τις επιδημίες του Εμπολα με την ανθρώπινη εισβολή στο τροπικό δάσος. Σε μια μελέτη του 2017, ερευνητές χρησιμοποίησαν δορυφορικά δεδομένα για να προσδιορίσουν ότι 25 από τις 27 επιδημικές εξάρσεις του Εμπολα που εντοπίστηκαν κατά μήκος των ορίων της βιομάζας του τροπικού δάσους στην Κεντρική και Δυτική Αφρική μεταξύ του 2001 και του 2014 ξεκίνησαν σε μέρη όπου είχε υπάρξει αποψίλωση των δασών περίπου δύο χρόνια πριν.
Διαπίστωσαν επίσης ότι εμφανίστηκαν σε περιοχές όπου η πυκνότητα του ανθρώπινου πληθυσμού ήταν υψηλή και όπου ο ιός είχε ευνοϊκές συνθήκες. Τα πρώτα 14 χρόνια του 21ου αιώνα, μια έκταση μεγαλύτερη από το μέγεθος του Μπαγκλαντές στο τροπικό δάσος του Κονγκό αποψιλώθηκε.
Τα Ηνωμένα Εθνη έχουν προειδοποιήσει ότι εάν συνεχιστούν οι τρέχουσες τάσεις αποψίλωσης και αύξησης του πληθυσμού, το τροπικό δάσος της χώρας μπορεί να έχει εξαφανιστεί εντελώς μέχρι το τέλος του αιώνα. Αν συμβεί αυτό, τα ζώα και οι ιοί που μεταφέρουν θα συγκρούονται με ανθρώπους με νέους και συχνά καταστροφικούς τρόπους.
Δεν χρειάζεται να γίνει έτσι.
Μια διεπιστημονική ομάδα που εδρεύει στις ΗΠΑ, την Κίνα, την Κένυα και τη Βραζιλία έχει υπολογίσει ότι μια παγκόσμια επένδυση ύψους 30 δισεκατομμυρίωn δολαρίων ετησίως σε έργα για την προστασία των τροπικών δασών, τη διακοπή του εμπορίου άγριας ζωής και τη γεωργία θα ήταν αρκετή για να αντισταθμίσει το κόστος της πρόληψης μελλοντικών πανδημιών.
Ενώ 30 δισεκατομμύρια δολάρια το χρόνο ίσως φαντάζουν πολλά, οι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι η επένδυση θα αποδώσει πολύ σύντομα. Η πανδημία θα κοστίσει μόνο στις ΗΠΑ περίπου 16 δισεκατομμύρια δολάρια τα επόμενα 10 χρόνια. Το ΔΝΤ εκτιμά ότι σε παγκόσμιο επίπεδο, η πανδημία θα κοστίσει 28 τρισεκατομμύρια δολάρια σε χαμένη παραγωγή μεταξύ του 2020 και του 2025, σε σχέση με τις προβλέψεις πριν από την πανδημία.
Σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης
Ο Μπουγιέμπε ηγείται τώρα του Institut National de la Recherche Biomédicale (INRB) – του Εθνικού Οργανισμού Ιατρικής Ερευνας της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό στην Κινσάσα.
Με εργαστήρια επιπέδου βιοασφάλειας 3 (BSL3), ικανότητα προσδιορισμού αλληλουχίας γονιδιώματος και εξοπλισμό παγκοσμίου κλάσης, αυτές οι εγκαταστάσεις δεν αποτελούν πράξη φιλανθρωπίας – αλλά στρατηγική επένδυση.
Με την υποστήριξη των Κέντρων Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων των ΗΠΑ και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, αυτά τα εργαστήρια αποτελούν το σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης του πλανήτη για νέες εστίες γνωστών ασθενειών όπως ο Εμπολα και – ίσως το σημαντικότερο – για ασθένειες που δεν έχουν ακόμη ανακαλυφθεί.
«Εάν εμφανιστεί ένα παθογόνο από την Αφρική, θα χρειαστεί χρόνος για να εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο», δήλωσε ο Μπουγιέμπε. «Επομένως, εάν αυτός ο ιός ανιχνευθεί νωρίς – όπως στο γίνεται στο Ινστιτούτο μου – θα υπάρξει η ευκαιρία για την Ευρώπη (και τον υπόλοιπο κόσμο) να αναπτύξει νέες στρατηγικές για την καταπολέμηση αυτών των νέων παθογόνων».
Προτεραιότητα της επιστημονικής ομάδας είναι να αναζητά σημάδια μόλυνσης από Εμπολα σε νυχτερίδες. Η τελευταία έξαρση της νόσου στην επαρχία ateurquateur «αποκάλυψε» ένα νέο στέλεχος του ιού που θεωρείται ότι προέρχεται από κάποια πηγή του δάσους. Κανείς όμως δεν ξέρει που βρίσκεται και ποια είναι αυτή η πηγή.
Πίσω στο εργαστήριο, οι νυχτερίδες καθαρίζονται και λαμβάνονται δείγματα αίματος για να εξεταστούν για Εμπολα πριν σταλούν στο INRB για περαιτέρω εξετάσεις. Οι νυχτερίδες στη συνέχεια απελευθερώνονται.
Δεκάδες νέοι κορωνοϊοί έχουν βρεθεί σε νυχτερίδες τα τελευταία χρόνια. Κανείς δεν γνωρίζει πόσο επικίνδυνοι μπορεί να είναι για τον άνθρωπο.
Το πως ακριβώς μόλυνε ο Εμπολα για πρώτη φορά τους ανθρώπους παραμένει μυστήριο, όμως οι επιστήμονες πιστεύουν ότι οι ζωονοσογόνες ασθένειες όπως ο Εμπολα και ο Covid-19 κάνουν αυτό το «άλμα» όταν σφαγιάζονται άγρια ζώα.
Το κρέας από το δάσος είναι η παραδοσιακή πηγή πρωτεΐνης για τους ανθρώπους που ζουν στα τροπικά δάση, όμως τώρα εξάγεται σε όλο τον κόσμο. Ο ΟΗΕ εκτιμά ότι περίπου 5 εκατομμύρια τόνοι κρέατος λαμβάνονται από τη λεκάνη απορροής του ποταμού Κονγκό κάθε χρόνο.
Οι καπνιστές μαϊμούδες, τα μαυρισμένα από αιθάλη κομμάτια πύθωνα και τα πεταμένα ζαμπόν της sitatunga – μιας αντιλόπης που ζει στο νερό – είναι φρικτά. Ομως, είναι σχεδόν απίθανο να μεταφέρουν επικίνδυνους ιούς, καθώς αυτοί σκοτώνονται κατά τη διαδικασία του μαγειρέματος – αν και οι επιστήμονες έχουν προειδοποιήσει ότι ακόμη και το μαγειρεμένο κρέας πρωτευόντων θηλαστικών δεν είναι απολύτως ασφαλές.
Τα ζωντανά ζώα στις αποκαλούμενες «υγρές» αγορές αποτελούν τη μεγαλύτερη απειλή.
Εκεί, μικροί κροκόδειλοι – με τα πόδια δεμένα – στριμώχνονται ο ένας πάνω στον άλλο. Οι έμποροι προσφέρουν βαρέλια με γιγαντιαία σαλιγκάρια, καθώς και χερσαίες και θαλάσσιες χελώνες.
Υπάρχουν επίσης μαύρες αγορές με ζωντανούς χιμπατζήδες και πιο εξωτικά ζώα, με κάποια να προορίζονται για ιδιωτικές συλλογές και άλλα για την κατσαρόλα.
Η «Ασθένεια Χ» θα μπορούσε να βρίσκεται μέσα σε οποιοδήποτε από αυτά τα ζώα, που μεταφέρονται στις μητροπόλεις από φτωχούς ανθρώπους που εξυπηρετούν τις ιδιαίτερες γευστικές προτιμήσεις των πλουσίων.
«Το κρέας από το δάσος σε αστικές περιοχές, σε αντίθεση με τη λανθασμένη δημοφιλή αντίληψη, δεν είναι για τους φτωχούς, είναι για τους πλούσιος και προνομιούχους, καθώς έχουμε υψηλόβαθμους αξιωματούχους που πιστεύουν ότι αν καταναλώσουν ένα συγκεκριμένο είδος κρέατος, αυτό θα τους δώσει δύναμη», αναφέρει ο Ανταμς Κασίνγκα, Διευθύνων Σύμβουλος του Conserv Congo.
«Εχουμε επίσης ανθρώπους που υιοθετούν την κατανάλωση του κρέατος ως μέρος του status symbol τους. Τα τελευταία 10 έως 20 χρόνια έχουμε βιώσει μια εισροή ομογενών, κυρίως από τη Νοτιοανατολική Ασία, που απαιτούν να τρώνε συγκεκριμένους τύπους κρέατος όπως φίδια και χελώνες», προσθέτει.
Η μοναδική λύση
Οι επιστήμονες έχουν συνδέσει αυτά τα είδη αγορών με ζωονοσογόνες ασθένειες. Ο ιός της γρίπης H5N1, γνωστός ως γρίπη των πτηνών και ο Sars εμφανίστηκαν από τέτοιες αγορές. Η ακριβής προέλευση του κορωνοϊού που είναι υπεύθυνος για τον Covid-19 δεν έχει επιβεβαιωθεί. Ομως, το επικρατέστερο σενάριο είναι ότι η πηγή ήταν οι «υγρές» αγορές όπου πωλούνται και σφαγιάζονται ζωντανά ζώα.
Η εμπορευματοποίηση του δασικού κρέατος είναι μια πιθανή αιτία μόλυνσης. Είναι επίσης ένα σύμπτωμα της καταστροφής του τροπικού δάσους του Κονγκό, του δεύτερου μεγαλύτερου στον κόσμο μετά τον Αμαζόνιο.
«Αν πας στο δάσος… θα αλλάξει το οικοσύστημα του και τα έντονα και οι αρουραίοι θα φύγουν από αυτό το μέρος και θα έρθουν στα χωριά… οπότε έτσι γίνεται η μεταφορά του ιού», αναφέρει ο Μουγιέμπε.
Πίσω στο νοσοκομείο της Ινγκέντε, οι γιατροί φορούν όσο περισσότερο προστατευτικό εξοπλισμού μπορούν να βρουν: γυαλιά, κίτρινες φόρμες, διπλά γάντια, κουκούλες πάνω από το κεφάλι και τους ώμους τους, καλύμματα πάνω από τα παπούτσια και πολύπλοκες μάσκες.
Τα εμβόλια φέρνουν κρατήσεις
Ανησυχούν ακόμη ότι η γυναίκα ασθενής μπορεί να εμφανίσει συμπτώματα μιας ασθένειας που μοιάζει με τον Εμπολα, όμως δεν είναι στην πραγματικότητα. Μπορεί να είναι ένας νέος ιός, ή κάποια από τις πολλές ασθένειες που πλήττουν τους ντόπιους.
«Πρέπει να διεξάγουμε πρόσθετες εξετάσεις για να δούμε τι πραγματικά συμβαίνει… αυτή τη στιγμή υπάρχουν μερικές ύποπτες περιπτώσεις εκεί έξω», τόνισε ο επικεφαλής των ιατρικών υπηρεσιών στο Ίνγκεντε, Δρ. Christian Bompalanga.
Εβδομάδες μετά, δεν υπάρχει ακόμη σαφής διάγνωση για την ασθένεια της γυναίκας.
Μόλις ένας νέος ιός αρχίσει να μεταδίδεται μεταξύ των ανθρώπων, οι συνέπειες μιας σύντομης «συνάντησης» στην άκρη ενός δάσους ή σε μια υγρή αγορά θα μπορούσαν να είναι καταστροφικές. Ο Covid-19 και ο Εμπολα το έχουν δείξει αυτό.
Οι περισσότερες επιστημονικές δημοσιεύσεις εμπεριέχουν την υπόθεση ότι θα προκύψουν περισσότερες μολύνσεις όσο οι άνθρωποι συνεχίζουν να καταστρέφουν τους βιότοπους. Το ερώτημα δεν είναι πλέον «εάν», αλλά το «πότε».
Η λύση είναι ξεκάθαρη. «Προστατέψτε τα δάση για να προστατέψετε την ανθρωπότητα» – επειδή η μητέρα φύση έχει θανάσιμα όπλα στο οπλο