Οι Σαρακατσάνοι ή Σαρακατσαναίοι , σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ -ΛΑΡΟΥΣ – ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ ,είναι «Έλληνες κτηνοτρόφοι -νομάδες με ιδιότυπα στοιχεία συλλογικής ζωής , μολονότι είχαν εγκατασταθεί σχεδόν σε όλα τα μέρη της ηπειρωτικής Ελλάδας».
Από πού όμως προέρχεται το όνομά τους; Και, ακόμα πιο σημαντικό, από πού προέρχονται οι ίδιοι οι Σαρακατσάνοι; Σε αυτά , κυρίως, τα ερωτήματα, θα προσπαθήσουμε να δώσουμε απαντήσεις με το σημερινό άρθρο.
Η ετυμολογία της λέξης Σαρακατσάνοι
Σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ – ΛΑΡΟΥΣ – ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ, είναι άλλος τύπος της λέξης Καρακατσάνος < τουρκ. Kara-Kacan, πιθανότατα από το Kir-Kacan, που σημαίνει «αυτός που φεύγει από το δάσος».
Το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας , του Γ. Μπαμπινιώτη (έκδοση 2012), δίνει την εξής ετυμολογία: “Παράλληλος τύπος του Καρακατσάνος, πιθ. <τουρκ. Karakacan, που σημαίνει γάιδαρος” .
Κατ’ άλλη άποψη ανάγεται σε αρωμουνικό. sarac (φτωχός) + sani (παραγωγικό επίθημα οικογενειακών ονομάτων.
Η λέξη Σαρακατσάνοι , δεν είναι πολύ παλιά. Μια πρώτη αναφορά , ανάγεται στα μέσα του 17ου αιώνα. Σε κείμενο του Αναστάσιου Γόρδιου, στον «Βίο Ευγένιου Ιωαννουλίου του εξ Αιτωλίας» (περιοδικό : «Νέος Ελληνομνήμων», 4 (1907),σελ. 54, αναφέρεται: «Ο την ηγεμονίαν την ενταύθα κατέχων τότε χωρών άνδρας τινάς Σακαρεσσιάνους , από χωρίου τινός Σακαρέσσιον ούτω καλουμένου(ς), καθείρξας εν τη ειρκτή ένδον του Ανατολικού, πολλοίς εξέθλιβε τούτοις τοις κακοίς , χρημάτων αριθμών αυτούς απαιτών την δύναμιν αυτών υπερβάλλοντα». Το κείμενο αυτό του Αναστάσιου Γόρδιου (1654-1729), που αναφέρεται στον γνωστό σήμερα Ευγένιο τον Αιτωλό (περ. 1595-1682), κάνει μνεία για βοήθεια του Ευγένιου προς τους «Σακαρεσσιάνους» , να βγουν από τη φυλακή που τους είχε κλείσει ο Τούρκος διοικητής. Πιθανότατα , αυτό το κείμενο γνώριζε ο Ηπειρώτης λόγιος , Παναγιώτης Αραβαντινός, ο οποίος στη «Χρονογραφία του (1856), γράφει τα εξής :
«Σαρακατσάνοι ή Σακαρτσιάνοι :ποιμένες σκηνίται έχοντες την καταγωγήν των εκ τινός κώμης του Βάλτου(Αιτωλοακαρνανίας) καλουμένης Σακαρέτσι όπου μονίμως οι προγονοί των κατοικούντες μετά των συνεγχωρίων των εξεπατρίσθησαν μετελθόντες την σκηνίτιδα ζωήν». Θεωρούσε λοιπόν ο Αραβαντινός ότι οι «Σακαρεσσιάνοι» ήταν πρόγονοι των Σαρακατσάνων και όλοι κατάγονται από το Σακαρέτσι του Βάλτου.
Στην Μονογραφία του για τους Κουτσόβλαχους , ο Αραβαντινός προσθέτει μια ακόμα ερμηνεία:
«Παράδοσις διατηρείται ότι το όνομα αυτών έλαβον (οι Σαρακατσάνοι) εκ της κώμης Σακαρέτσι του Βάλτου, εξής οι προπάτορες αυτών αποσπασθέντες επεδόθησαν εις τον φερέοικον ποιμενικόν βίον. Αλλ’ επειδή εν τη κλήσει ταύτη υφίσταται η λέξις Κατσάνοι, ίσως οι εν λόγω Σαρακατσάνοι , ως γειτνιάζοντες τοις Κατσανοχωρίοις της Ηπείρου , εκλήθησαν , Παρακατσάνοι ή Καρακατσάνοι».
Την άποψη του Αραβαντινού ενστερνίζονται οι Passov και Heuzey. Ο σπουδαίος Ηπειρώτης λόγιος Ιωάννης Λαμπρίδης , στα «Ηπειρωτικά Μελετήματα», τεύχος Δ’, σελ. 50-52, θεωρεί ότι ο τόπος της καταγωγής των Σαρακατσάνων , είναι τα Κατσανοχώρια της Ηπείρου (Λιάπου, Δεμάτι, Προσγόλι και Βασταφέτσι), απ’ όπου έφυγαν στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι κάτοικοί τους , όταν γινόταν το παιδομάζωμα για τους γενίτσαρους.
Μια άλλη εκδοχή που συνδέει το όνομα των Σαρακατσάνων με το χωριό Σιράκο του νομού Ιωαννίνων , δεν φαίνεται πιθανή. Στο Σιράκο κατοικούσαν πάντοτε Κουτσόβλαχοι . Αν οι Σαρακατσάνοι κατάγονταν από αυτό , θα χρησιμοποιούσαν οπωσδήποτε κάποιες λέξεις των Κουτσόβλαχων , κάτι που δε συμβαίνει.
Ο Δανός Carsten Hoeg, που μελέτησε ενδελεχώς τους Σαρακατσάνους, απορρίπτει τις παραπάνω ερμηνείες και προτείνει τη δεύτερη εκδοχή που υιοθετεί στο Λεξικό του ο Γ. Μπαμπινιώτης .
Ο Δ. Γεωργαντάς , θεωρεί ότι το αρχικό όνομα των νομάδων αυτών ήταν Σαρικατσάνοι . Ετυμολογεί δε τη λέξη Σαρικατσάνος , από το τούρκικο σαρί(κίτρινος, ξανθός) + παρωνύμιο Kacan. Ωστόσο , παρά τη σύνθεσή του από τουρκικές λέξεις , γράφει ότι το όνομα είναι «μάλλον ελληνικόν και κατά την παραγωγήν και κατά την γραμματικήν μορφήν, η δε απόδειξις ότι το όνομα ούτε σλαβικό είναι , ούτε ρουμάνικο,. Κρατύνει επιπλέον την απόδειξιν της ελληνικότητος της ημινομαδικής ταύτης φυλής».
Γενικά υπάρχουν πολλές ακόμα ετυμολογικές προσεγγίσεις για το όνομα των Σαρακατσάνων , τις οποίες δεν θεωρούμε σκόπιμο να αναφέρουμε, καθώς θα ήταν πολύ κουραστικές για τους αναγνώστες μας. Το σίγουρο είναι ότι δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτοι και κατηγορηματικοί για την προέλευση του ονόματός τους.
Οι Σαρακατσάνοι στο πέρασμα του χρόνου –Η εθνικότητά τους
Οι περισσότεροι επιστήμονες, συμφωνούν ότι οι Σαρακατσάνοι είναι ελληνικό φύλο που ασχολείται με την κτηνοτροφία από τα πανάρχαια χρόνια. Το πιθανότερο είναι ότι ο «κτηνοτροφικός νομαδισμός» τους στης Ελλάδα και τη Βαλκανική Χερσόνησο ενισχύθηκε στα χρόνια του Μεσαίωνα, καθώς τότε δημιουργήθηκαν μεγάλα κτήματα που δεν καλλιεργούνταν εντατικά και στο χέρσο μέρος τους φύτρωνε χορτάρι το οποίο ήταν κατάλληλο για τη βοσκή των προβάτων. Αυτή η άποψη διατυπώθηκε από τον Γιάννη Μποτό
στο βιβλίο του «Οι Σαρακατσιαναίοι»(1982).
Η Αγγελική Χατζημιχάλη γράφει για το παρελθόν τους: «Νομάδες από πανάρχαια μήτρα κτηνοτρόφων , τσελιγκάδες, τσοπάνοι, προβαταραίοι , χωρίς δική τους γη και μόνιμη κατοικία, περπατάρηδες και κόσμος από λόγγα , αυτοί είναι οι Σαρακατσάνοι».
Ο πρώτος που υποστήριξε ότι οι Σαρακατσαναίοι είναι Έλληνες ήταν ο Π. Αραβαντινός. Την άποψή του υιοθέτησαν στη συνέχεια, μεταξύ άλλων, Α.Passov, L. Heuzey, A. Philippson, Ι. Λαμπρίδης, Κ. Κρυστάλλης, Κ. Άμαντος, Μ. Τριανταφυλλίδης, Ν. Βέης Γ. Βλαχογιάννης, Δ. Γεωργαντάς κ.ά.
Ο σπουδαίος Δανός γλωσσολόγος C. Hoeg αποφαίνεται ξεκάθαρα υπέρ της ελληνικής καταγωγής των Σαρακατσάνων .
Ο Γ. Α. Μποτός , είναι κι αυτός κατηγορηματικός . Ο χαρακτήρας τους είναι ελληνικός όπως και η γλώσσα τους , ελληνική κι αυτή. Φιλοξενούσαν αρματολούς και κλέφτες στα κονάκια (καταλύματα) τους και πολέμησαν τους Τούρκους μαζί με τους άλλους Έλληνες.
Βέβαια υπάρχουν και κάποιοι οι οποίοι δεν ενστερνίζονται την άποψη αυτή. Ο N. Iorga, γράφει ότι πρόκειται για εξελληνισμένους Ρουμάνους και άλλοτε ότι είναι εξελληνισμένος πληθυσμός ιλλυρικής καταγωγής. Ο Arn. Van Gennep θεωρεί τους Σαρακατσάνους υπολείμματα Τούρκων εποίκων και ο A. Meillet ότι είναι εξελληνισμένη αλλογενής φυλή . Ο Α. Baldacci, αναφέρει ρητά ότι οι Σαρακατσάνοι περηφανεύονται πως μιλούν ελληνικά, έχουν ελληνικά αισθήματα και είναι φανατικά προσηλωμένοι στην Ελλάδα , τους θεωρεί λατινικής προέλευσης , όπως επίσης του Κουτσόβλαχους και τους Αρβανιτόβλαχους . Οι C. Jirecek ,L. Thalloir, Karl Oestreich, P. Tsilef κ.ά. θεωρούν τους Σαρακατσάνους εξελληνισμένους Αρωμούνους ή παραλλαγή τους.
Μετά την έκδοση του έργου του Carsten Hoeg “Les Saracatsans I-II» (1926), οι Ρουμάνοι συγγραφείς Pericle Papahagi, Teodor Capidan και Tache Papahagi, προσπάθησαν να δημιουργήσουν εθνολογικό ζήτημα σχετικά με την εθνική καταγωγή των Σαρακατσάνων και την ελληνικότητά τους . Να προσθέσουμε για τον Hoeg , ότι την ελληνική καταγωγή των Σαρακατσάνων , τη στηρίζει και στη γλώσσα-γλωσσική ενότητα όλων όσων ζουν σε διάφορα μέρη της χώρας μας αλλά και σε βιοτικές εκδηλώσεις και λαογραφικά στοιχεία των Σαρακατσάνων.
Οι τρεις Ρουμάνοι , με μια σειρά από έωλα επιχειρήματα, προσπάθησαν να «πείσουν» ότι οι Σαρακατσάνοι είναι εξελληνισμένοι Αρωμούνοι , που ανήκαν παλαιότερα(5-6 αιώνες πριν), σε αρωμουνικό κορμό που ξεκινούσε από τα Κουτσοβλάχικα χωριά της Αλβανίας!
Βέβαια, υπάρχουν και προφορικές παραδόσεις των ίδιων των Σαρακατσαναίων . Στο Πωγώνι της Ηπείρου , υπάρχει άποψη ότι κατάγονται από τους Ηπειρώτες που πήρε αιχμάλωτος στη Ιταλία ο Αιμίλιος Παύλος , όταν το 168 π. Χ. κατέστρεψε 70 πόλεις της Ηπείρου. Πολλοί από τους απογόνους τους επέστρεψαν στην Ελλάδα μετά την κατάκτηση τα Ηπείρου και της Μακεδονίας από τους Τούρκους .
Άλλη παράδοση , αναφέρει ότι ι Σαρακατσάνοι προέρχονται από τις Συρακούσες της Ιταλίας. Εκδιώχθηκαν από τις ιταλικές αρχές πριν πέντε περίπου αιώνες επειδή ήταν ζωοκλέφτες και γενικά κακοποιά και επικίνδυνα στοιχεία.
Ακόμα υπάρχει η άποψη ότι κοιτίδα των Σαρακατσάνων ήταν το Σούλι , απ’ όπου έφυγαν κυνηγημένοι από τον Αλή Πασά . Να κλείσουμε με δύο ακόμα απόψεις . Κατά τον ανθρωπολόγο Άρη Πουλιανό «οι Σαρακατσαναίοι είναι ο αρχαιότερος λαός της Ευρώπης». Και ο Θ. Καλοδήμος , στηριζόμενος στο έργο των βιολόγων Κ. Ζαφειράτου και Γ. Παναγιάρη, γράφει ότι «πρόσφατη επιστημονική έρευνα που έγινε σχετικά με τη γενετική σύσταση των Σαρακατσαναίων απέδειξε ότι οι Σαρακατσαναίοι παρουσιάζουν γενετικές ομοιότητες με τον υπόλοιπο ελληνικό πληθυσμό και αποκλείεται κάθε γονιδιακή σχέση με άλλες ευρωπαϊκές ομάδες που θεωρούνται ότι επέζησαν από την παλαιολιθική εποχή».
Στα χρόνια της τουρκοκρατίας ,οι Σαρακατσάνοι κυνηγήθηκαν πολύ από τους Τούρκους και υποχρεώθηκαν να σκορπιστούν σε πολλά μέρη της Ελλάδας, αλλά και των Βαλκανίων γενικότερα. Και αυτό , γιατί πρόσφεραν βοήθεια στους κλέφτες οι οποίοι μάχονταν εναντίον των Τούρκων. Γράφει χαρακτηριστικά ο Claude Fouriel(1824) : « Εις τα όρη , εις τα οποία κατέφυγαν οι κλέφτες συχνάζουν νομάδες βοσκοί , οι οποίοι ανέβαιναν εις αυτά κάθε καλοκαίρι , δια να κατέλθουν το χειμώνα με αναρίθμητα κοπάδια, τα οποία είναι πηγή πλούτου για την Ελλάδα. Η ανάγκη, ένα μίσος σχεδόν ίσον δια τους Τούρκους , τους κοινούς τυράννους , ήτο αφορμή σχέσεων αδελφοσύνης και φιλίας μεταξύ βοσκών και των κλεφτών».
Για την προσφορά των Σαρακατσάνων στην Επανάσταση του 1821 , γράφει σχετικά ο Φωτάκος: «Οι βλαχοποιμένες , οι λεγόμενοι και σκηνίται , Ρουμελιώται, οι οποίοι εγεννήθησαν εις την Πελοπόννησον έξων κατά γενεάς και ευρέθησαν εκεί εις την επανάστασιν». Και σε άλλο σημείο :
« Οι κατοικούντες εις τα βουνά του Αγίου Πέτρου , Λεονταρίου και Καλαβρύτων , ως και οι ευρεθέντες εις το βουνόν της Κανδήλας κατά την εισβολή του Δράμαλη , όλοι συνέδραμον τον αγώνα στρατιωτικώς και προσέτι συνεισέφεραν και τα πρόβατά των προς τροφήν των στρατιωτών καθώς και οι λοιποί Πελοποννήσιοι». Και ο Ν. Κασομούλης όμως, αναφέρεται στους Σαρακατσάνους :
«Μεταξύ των κατοίκων Μακεδονίας , Ηπείρου και Θεσσαλίας , η κυριοτέρα από τις τάξεις των πολιτών η οποία εσχετίζετο περισσότερον , συνέτρεχε και περιέθαλπε εις διαφόρους περιστάσεις τους αρματολούς και τας ληστρικάς συμμορίας , τας οποίας οι άνθρωποι με τόσην σπουδήν και πάθος κατεδίωκαν, ως εκ της φύσεως του επαγγέλματος των, ήταν αι διάφοραι τάξεις των βοσκών χωρικών και των διαφόρων ποιμένων κατοίκων και φερεοίκων …».
Αναμφίβολα με τη λέξη «φερέοικοι», ο Κασομούλης αναφέρεται στους Σαρακατσάνους (φερέοικος= ο περιπλανώμενος).
Μεγάλη ήταν η προσφορά των Σαρακατσάνων και στον μακεδονικό αγώνα .Το ΓΕΣ , Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, στην έκδοση « Ο Μακεδονικός αγών και τα εις Θράκην γεγονότα» (1979) , αναφέρει σχετικά : « Οι Σαρακατσαναίοι ήταν ακέραιοι και γνήσιοι Έλληνες και ελληνόφωνοι και έζων διεσπαρμένοι εφ’ ολόκληρου του Αίμου…Εις την Κεντρικήν Μακεδονίαν περίφημοι ήσαν αι σαρακατσάνικαι οικογένειαι των Φαρμακαίων, των Σουλτογιανναίων και των Καπουλαίων , αι οποίαι υψίστας υπηρεσίας προσέφερον εις τον ελληνικό Αγώνα».
Η ζωή των Σαρακατσάνων
Παλαιότερα , οι Σαρακατσάνοι κινούνταν σχεδόν σε ολόκληρη τη Βαλκανική Χερσόνησο. Μετά το 1923 , με τον διακανονισμό των εθνικών συνόρων, περιόρισαν τη δημιουργία των τσελιγκάτων τους(τσελιγκάτο: άτυπος συνεταιρισμός κτηνοτρόφων) στον ελλαδικό χώρο.
Τις ετήσιες μετακινήσεις τους, τις καθορίζει η ίδια η φύση. Ολόκληρες οι οικογένειες και τα κοπάδια τους ανεβαίνουν στα βουνά την αρχή της άνοιξης (κατά κανόνα στη γιορτή του Αγίου Γεωργίου ) και κατεβαίνουν στις αρχές του φθινοπώρου (στη γιορτή του Αγίου Δημητρίου).
Οι περιοχές εγκατάστασής τους, με τις κατοικίες και τις βοηθητικές εγκαταστάσεις , λέγονται κονάκια. Οι Σαρακατσάνοι κατοικούν σε καλύβες, ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά γνωρίσματα του παραδοσιακού πολιτισμού τους . Οι καλύβες αυτές είναι δύο ειδών : στρογγυλές, που καταλήγουν στην κορυφή σε σχεδόν κωνικό θόλο και παραλληλόγραμμες με κάθετες πλευρές και δίρριχτες σκεπές.
Ο Γ. Β. Καββαδίας , σε μια συνοπτική θεώρηση της σαρακατσάνικης κοινωνίας διαπιστώνει ότι διέπεται από τις εξής αρχές :
Την απομόνωση και ανεξαρτησία , τη κτηνοτροφία και το νομαδισμό , την υπεροχή των ανδρών (πατριαρχική μορφή κοινωνίας ), την κοινή διαβίωση και την καταπολέμηση του ατομικισμού .
Οι Σαρακατσάνοι είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι . Έχουν βέβαια και κάποιες προγενέστερες δοξασίες , οι οποίες επιβίωσαν για αιώνες στις κλειστές κοινωνίες τους. Οι γάμοι, τουλάχιστον στο παρελθόν, γίνονταν μεταξύ ατόμων της φυλής των Σαρακατσάνων.
Οι Σαρακατσάνοι έχουν δώσει έξοχα δείγματα Λαϊκής τέχνης. Σημαντικά είναι τα προϊόντα της ξυλογλυπτικής τους ενώ και η υφαντική , αποκλειστικά γυναικεία ενασχόληση βέβαια, είχε δώσει εξαιρετικά προϊόντα.
Με τους Σαρακατσάνους, τους «μαύρους αποδημητές» , όπως τους χαρακτηρίζει ο Πάτρικ Λι Φέρμορ, θα ασχοληθούμε και σε μελλοντικό μας άρθρο.
Πηγές: ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ , «ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ», σελ. 53.
ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗ , ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ, εκδ. 2007, ΙΔΡΥΜΑ ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΧΑΤΗΜΙΧΑΛΗ
ΟΡΕΣΤΗΣ Δ. ΚΟΥΡΕΛΗΣ , « ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ ΟΙ ΦΕΡΕΟΙΚΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ» ,Εκδ. ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ, 2014.