Στις 15 Ιουνίου του 1994, έκλεισε ένα τεράστιο κεφάλαιο στην Ιστορία της ελληνικής μουσικής. Ο Μάνος Χατζιδάκις έφυγε από τη ζωή, αλλά, ευτυχώς για εμάς, φρόντισε να γεμίσει αυτό το κεφάλαιο με την ευφυΐα του – μουσική και μη. Φρόντισε να συνθέσει το soundtrack των ονείρων μας, των αναμνήσεων, του έρωτα, της συγκίνησης, της ευτυχίας. Φρόντισε να μας κάνει να τον θυμόμαστε.
Κι αυτό κάνουμε, 18 χρόνια ακριβώς από τον θάνατό του. Είτε για τις απόψεις του περί μουσικής και τέχνης, είτε για τις πρωτοποριακές του ιδέες για την διάδοση του πολιτισμού, είτε για τις πολιτικές του θέσεις, που σήμερα ξαναζούν υπό το πρίσμα του «σπυριού» του νεοναζισμού που είναι έτοιμο να σκάσει, συγκεντρώνουμε δέκα από τα «κληροδοτήματά» του, τροφή για σκέψη, ή έστω για σιγοτραγούδισμα.
*Ο Μάνος για τον φασισμό
«Δεχόμαστε να ‘μαστε απάνθρωποι μπρος στους φορείς του AIDS, από άγνοια, αλλά και τόσο «ανθρώπινοι» και συγκαταβατικοί μπροστά στα ανθρωποειδή ερπετά του φασισμού, πάλι από άγνοια, αλλά κι από φόβο κι από συνήθεια». Τάδε έφη για τα «ερπετά» ο Μάνος Χατζιδάκις λίγους μήνες πριν πεθάνει, σε ένα κείμενό του που κάνει «δεύτερη καριέρα» τον τελευταίο μήνα, ελέω εκλογικού παροξυσμού.
Ο ίδιος γνώριζε από πρώτο χέρι τι έλεγε, καθώς αποτέλεσε μέλος της Αντίστασης και του ΕΠΟΝ κατά την Κατοχή. Στο παρακάτω video, μπορείτε να δείτε όλο το κείμενο περί φασισμού, για τον οποίο θεωρεί πως «η μόνη αντιβίωση για την καταπολέμηση του κτήνους που περιέχουμε είναι η Παιδεία».
*Ο Μάνος για το ρεμπέτικο
«Eπιτρέψατέ μου τώρα να σάς παρουσιάσω δύο από τους πιο γνήσιους και πιο δημοφιλείς εκπροσώπους της σύγχρονης ελλnνικής λαϊκής μουσικής – τον Μάρκο Bαμβακάρη και τη Σωτηρία Μπέλλου με το συγκρότημά της». Το ημερολόγιο γράφει 1949, και το τοπίο της μουσικής στην Ελλάδα είναι τόσο θολό, όσο και οι ιδεολογίες της εποχής.
Στην μεταπολεμική Ελλάδα, τα διαμάντια της μουσικής παραμένουν κρυμμένα, αλλά ο Μάνος Χατζιδάκις, στην περίφημη διάλεξη του, αποκαθιστά την «τιμή» ενός από αυτά. Είναι ο πρώτος που μιλά για το ρεμπέτικο, τη στιγμή που όλα τα «φωτισμένα μυαλά» το περιφρονούν ως κατώτερο είδος – η θέση του Χατζιδάκι δικαιώνεται πανηγυρικά μεταγενέστερα, αφού το ρεμπέτικο έχει πάρει την θέση που του αξίζει στην μουσική μας κληρονομιά. Διαβάστε ολόκληρη την θρυλική του διάλεξη εδώ.
*Ο Μάνος για το λαϊκό τραγούδι…
*…και για το «ελαφρύ»
«Η λαϊκή μουσική της εποχής εκείνης ανακαλύφθηκε από εμένα τον ίδιο. Δεν υπήρχε. Στην εποχή μου τα τραγουδάκια που τραγούδαγε όλος ο κόσμος ήταν ηλίθια και εξακολουθούν να είναι ηλίθια φυσικά. Πάντα είναι ηλίθιο ένα κατασκεύασμα που προσαρμόζεται στις φωνητικές δυνατότητές μας.
Το λαϊκό τραγούδι πρέπει να μας εκφράζει… Λοιπόν τα τραγουδάκια που τραγουδάει ο κόσμος είναι βιομηχανικά κατασκευάσματα γίνονται πάντα». Σε μια συνέντευξη του Μάνου Χατζιδάκι που δημοσιεύτηκε στο Βήμα πολύ μετά τον θάνατό του, αποκαλύπτονται οι απόψεις του όχι μόνο για το λαϊκό τραγούδι, αλλά για το σύνολο της μουσικής εν γένει. Μάλιστα, αυτές οι δηλώσεις τοποθετούνται σε μια εποχή, κατά την οποία ο Χατζιδάκις τολμούσε να φιλοξενήσει στο Τρίτο Πρόγραμμα τον Γιάννη Φλωρινιώτη.
Στην ερώτηση «αν υπάρχει έλλειψη ποιότητας στη μουσική», ο Χατζιδάκις απαντά αποστομωτικά:«Δεν με απασχολεί. Μπορεί να είναι και καλής ποιότητας τραγουδάκια αυτά. Αλλά δεν με απασχολεί, δεν με ενδιαφέρει η εκτόνωση του ακροατή ή η διασκέδασή του. Με ενδιαφέρει η αποκάλυψή του, η επικοινωνία του μαζί μου».
Μάλιστα, δήλωσε ακόμη και για το ρεμπέτικο, πως πλέον, τέσσερις δεκαετίες μετά την διάλεξή του, δεν έχει νόημα ύπαρξης, καθώς παλαιότερα εξέφραζε το λούμπεν προλεταριάτο, που πλέον έχει αστικοποιηθεί και διασκεδάζει «στα αηδή σκυλάδικα».
Αλλά και για την λεγόμενη «σοβαρή» μουσική, δεν είχε επίσης την καλύτερη γνώμη: «Σήμερα διανύουμε μια εποχή που η μουσική είναι χρεοκοπημένη υπόθεση σε όλες τις χώρες όπως και εδώ. Η μουσική τελείωσε. Τώρα η συμφωνική μουσική δεν έχει την επαφή με το σήμερα, όπως είχε πριν από 50-70 χρόνια, πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σήμερα η μουσική είναι πια εκτός χώρου και εκτός πραγματικότητας», δήλωσε, προτείνοντας να κλείσουν όλα τα ωδεία και να διαλυθούν όλες οι συμφωνικές ορχήστρες.
*Ο Μάνος και το ραδιόφωνο
Με βάση την πιο πάνω άποψή του περί χρεωκοπίας της μουσικής, έχτισε και την παρουσία του στο ραδιόφωνο κατά την δεκαετία του ’80 και του ’90: Ανέλαβε το Τρίτο Πρόγραμμα και το μετέτρεψε σε ένα μέσο πολιτικό, σε ένα μέσο όπου η ομιλία, οι απόψεις, η προώθηση του πολιτισμού είχε τον πρώτο λόγο έναντι της μουσικής. Δύο δεκαετίες μετά, η στρατηγική του Χατζιδάκι έχει μετατραπεί για την πλειοψηφία των ραδιοφώνων σε «βασίλειο» του playlist.
*Ο Μάνος και το Όσκαρ των σκουπιδιών
Αρχές του ’60. Ο Χατζιδάκις συνθέτει τα «Παιδιά του Πειραιά» ως soundtrack του «Ποτέ την Κυριακή», και στην απονομή των Όσκαρ, του δίνεται το χρυσό αγαλματάκι. «Και το επίσημο κράτος με γιόρτασε για το Oscar που πήρα ερήμην μου και έξω απ’ τα δικά μου σχέδια.
Πάλεψα χρόνια για ν’ αφαιρέσω αυτό τον “τίτλο τιμής” από την πλάτη μου…», φέρεται να έχει δηλώσει ο συνθέτης, που μάλιστα, σύμφωνα με την «παρασκηνιακή ιστορία» που κυκλοφόρησε, προσπάθησε να πετάξει το Όσκαρ στο καλάθι των αχρήστων. Σύμφωνα με την αδερφή του, μια ημέρα είδε την οικιακή βοηθό να δυσκολεύεται να κουβαλήσει την σακούλα των σκουπιδιών.
Υποψιασμένη λοιπόν, άνοιξε την σακούλα και βρήκε μέσα το αγαλματάκι, το οποίο είχε νωρίτερα πετάξει στα σκουπίδια ο αδερφός της. Εκείνη το κράτησε, και το επέστρεψε στο σπίτι του Μάνου Χατζιδάκι μετά τον θάνατό του.
Μάλιστα, άλλη μια μαρτυρία που σχετίζεται με τα «Παιδιά του Πειραιά» αποδεικνύει πως ο Μάνος Χατζιδάκις, αφού χάρισε στην Ελλάδα ένα Όσκαρ, έδωσε στην συνέχεια μαθήματα ποιότητας, τολμώντας να «απαρνηθεί» το ίδιο του το δημιούργημα: Σε ένα παριζιάνικο εστιατόριο, ο Μάνος δειπνούσε με την Μαρία Κάλλας, όταν μια ορχήστρα πλησίασε στο τραπέζι τους και άρχισε να παίζει τα παιδιά του Πειραιά.
Τότε, η Κάλλας άρχισε να το σιγοτραγουδά και όλοι γύρισαν και τους κοίταξαν. Αφού το τραγούδι τελείωσε, ο Χατζιδάκις της είπε: «Δεν μπορούσα ποτέ να φανταστώ ότι η μεγαλύτερη τραγουδίστρια του κόσμου θα τραγουδούσε τόσο μέτρια αυτό το μέτριο τραγούδι».
Επιμέλεια: Γιώργος Κόκουβας